Fiilde Çatı Konu Anlatımı

Fiilde Çatı Konu Anlatımı

Fiilde çatı konu anlatımına geçmeden önce bilmemiz gereken önemli bir nokta ile başlangıç yapalım : Fiilde çatı konusu 7. Sınıfta detaylı olarak incelediğimiz fiiller ve 8. Sınıfta öğrendiğimiz cümlenin ögeleri konusu ile yakından ilgilidir . Yani bir öğrenci fiiller ve cümlenin ögeleri konusunu iyi bilirse fiilde çatı konusunda sorun yaşamadan konuyu öğrenir .

Bir cümle çatı yönünden incelenirken dört adım takip edilir . Bu aşamalar şunlardır :

1. İlk olarak cümlenin yüklemi belirlenir ve altı çizilir .

2. İkinci olarak yüklemin isim mi fiil mi olduğu belirlenir .

3. Yüklem isim ise böyle bir cümle çatı açısından incelenemez .

4. Yüklem fiil ise yüklemin cümlenin öznesi ve nesnesi ile olan ilişkisine bakılır .

Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere çatı yalnızca fiil cümleleri ile ilgilidir yani isim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz . Aşağıdaki cümlelerde çatı özelliği aranmaz :

- İnsana tüm dünyayı gezdirebilecek tek araç kitaptır . ( yüklem isimdir )

- O , insanlara karşı saygısını kaybetmeyen sevecen bir insandır . ( yüklem isim )

Fiilde çatı iki bölüme ayrılmaktadır  :

1. Öznesine Göre Fiil Çatıları :

A. Etken Çatılı Fiiller

Cümlede bildirilen işi yapan " gerçek bir özne" nin olduğu cümlelere etken çatılı cümleler denir . Etken cümlelerde unutulmaması gereken en önemli nokta gizli öznenin de gerçek özne olduğudur . Yani gizli özne olan cümleler de etken çatılıdır . Kısacası işi yapan kişi ya da varlık net bir biçimde belli oluyorsa bu cümleler etken çatılıdır .

Örnekler :

- Ahmet gelecek hafta teslim etmesi gereken ödevi bitirmeye çalışıyor . ( Bu cümlede yüklem olan "çalışmak" fiilini yapan özne " Ahmet"tir, yani özne net bir biçimde bellidir . )

- Kırılan bisikletimi babam tamir etti . ( tamir etme işini baba yapmıştır yani özne bellidir . )

- Dün saat on iki civarında bizim eve geldi . ( gelen kişi O'dur . Yani gizli özne vardır , gizli özne de gerçek öznedir . )

- Kedi duvarın üzerine yatmış patilerini yalıyordu . ( özne kedidir yani eylemi yapan varlık bellidir . )

B. Edilgen Çatılı Fiiller

Etken çatılı fiillere " -l veya -n " çatı eki getirilmesi ile oluşan fiillere edilgen çatılı fiiller denir . Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapan varlık belli değildir . Özneyi bulmak için sorduğumuz kim ya da ne sorusuna cevap veren varlık aslında nesne olmasına rağmen özne gibi gözükür . Bu tür öznelere sözde özne denir . Yani edilgen çatılı cümlelerde sözde özne bulunmaktadır . Aşağıdaki örneğe dikkat edelim :

- Görevliler akşamki toplantı için salonu hazırladı . ( Bu cümlenin yüklemi " hazırladı " kelimesidir. Hazırladı kelimesine "kim?" sorusunu sorduğumuzda "görevli" yanıtını alırız . Yani bu cümlede işi yapan özne net biçimde belli olduğu için cümle etken çatılıdır . )

Şimdi bu cümleyi edilgen çatılı yapalım :

- Akşamki toplantı için salon hazırlandı . ( bu cümlenin yüklemi "hazırlandı" kelimesidir . Yükleme " kim ya da ne?" sorusunu soralım . Cevap "salon" olur . Salon kelimesi özne gibi durmasına rağmen aslında işi yapan gerçek özne olmadığı için sözde özne denir . Üstteki etken çatılı cümleye dikkat ederseniz salon kelimesinin etken çatılı cümlede aslında nesne olduğunu görürsünüz . Kısacası bu cümlede salon hazırlanma işini kendi yapmadığı için sözde öznedir ve cümle de edilgen çatılıdır . )

Cümlelerin Etken ve Edilgen Biçimlerine Örnekler :

- Köylüler orman yangınını kısa sürede söndürdü . ( etken )

- Orman yangını kısa sürede söndürüldü . ( edilgen )

- Çocuk büfedeki antika vazoyu kırdı . ( etken )

- Büfedeki antika vazo kırıldı . ( edilgen )

- Hırsız bankayı dakikalar içerisinde soydu . ( etken )

- Banka dakikalar içerisinde soyuldu . ( edilgen )

C. Dönüşlü Fiiller :

Öncelikle TEOG sınavına girecek öğrenciler için konuya geçmeden önce şunu hatırlatalım . Dönüşlü filler TEOG'da  hangi cümlede dönüşlü bir fiil vardır şeklinde doğrudan sorulmamaktadır . Dönüşlü fiiller " aşağıdakilerin hangisinde özne yaptığı işten kendi etkilenmiştir ?" vb. soru kalıpları ile sorulmaktadır .

Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiillerde de fiil kök ya da gövdelerine " -l , - n" eklerinden biri getirilmektedir . Ancak aralarındaki fark şudur : Dönüşlü fiillerde gerçek özne vardır , yani işi yapan bellidir ancak edilgen fiillerde sözde özne vardır , yani işi yapan özne belli değildir .

Dönüşlü fiillerde özne hem eylemi yapandır hem de yapılan eylemden etkilenendir . Mesela " Kız akşamki düğün için hazırlandı . " cümlesinde hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de kızdır . Yani özne hem eylemi yapmış hem de eylemden etkilenmiştir .

Örnekler :

- Kadın bahçenin giriş kapısını süsledi . ( Eylemi yapan kadın , etkilenen bahçenin giriş kapısı ; etken çatı )

- Bahçenin giriş kapısı süslendi . ( süslenen ne ? - bahçenin giriş kapısı , kendi kendine olmadığı için sözde özne ; edilgen çatı )

- Kadın aynanın karşısında süsleniyor . ( kadın hem süslenme eylemini yapan hem de süslenme eyleminden etkilenendir ; bu yüzden dönüşlü çatı )

- Futbolcular yarınki maç için hazırlanıyor . ( hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de futbolculardır . Bu sebeple dönüşlü çatı . )

- Ahmet işten çıkınca eve gidip hemen yıkandı . ( yıkanma eylemini yapan da etkilenen de Ahmet olduğu için dönüşlü çatı . )

D. İşteş Çatılı Fiiller :

"-ş" çatı ekinin fiil kök ya da gövdelerine getirilmesiyle olur . İşteşlik eki eklendiği fiile göre " -ş , -ı, -iş, -uş, üş " biçimlerinde kullanılabilir . İşteşlik eki fiile bir işi beraber yapma anlamı ya da birlikte yapma anlamını katar . Yani bir fiilin işteş olması için bu iki anlamdan birini kazanması gerekir .

a. Bir işi karşılıklı yapma anlamı :  Bir işin en az iki özne tarafından karşılıklı olarak yapılmasıdır .

- Hasan ile Hüseyin tanıştılar . ( tanışmak fiili tek başına olmaz . En az iki kişi gereklidir . )

- Ayşe ile Ayla yıllardır düzenli olarak mektuplaşırlar . ( karşılıklı anlamı var .)

- Bir süre bakıştılar . ( karşılıklı anlamı var . )

Örnekler : selamlaş-, tartış-, dövüş-, buluş-, yazış-, karşılaş- vb.

b. Bir işi Birlikte Yapma Anlamı : Fiil aynı yerde ve aynı anda birçok kişi tarafından yapılmaktadır . Birlikte yapma anlamında özneler ortak bir hedefe doğru beraber yönelirler .

-  Ormandaki kuşlar bir anda ötüştü .

- Solonu dolduran misafirler espriyi duyunca gülüştüler .

- Kediler çöp arabasını görünce oradan kaçıştı .

Not : Bir cümlede bir işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı olsa bile “-ş” çatı eki yoksa cümledeki fiile işteş fiil diyemeyiz .

Örnek : Ahmet , Hasan ve Ali güldü . ( Cümlede birlikte anlamı vardır ama “-ş” çatı eki kullanılmadığı için cümle işteş değildir . )

2. Nesnesine Göre Fiiller :

Bir cümledeki fiilin nesne alabilip alamamasına göre kazandığı durum ile ilgilidir . Nesnesine göre çatı özellikleri şu şekildedir :

A. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunu hatırlarsanız o konuda iş ( kılış ) fiillerini öğrenmiştik . İşte o öğrendiğimiz iş fiilleri geçişli çatı özelliğine sahiptir . Geçişli fiiller “neyi , kimi ve ne “ sorularına cevap verebilir .

Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın bir yoluda fiilin önüne “onu” kelimesini getirmektir . Çünkü nesne alabildikleri için “onu” kelimesini getirince anlamlı olurlar .

Örnekler :

- Tekeri patlayan bisikletimi abim tamir etti . ( neyi tamir etti ? – bisikletimi ya da ikinci yöntemi uygularsak “ (onu) tamir etti “ olduğu için geçişli  fiildir . )

- Duvarın dökülen yerlerini yeniden sıvadık .

- Topa sert vurunca komşu evin camını kırdı .

Geçişli Fiillere Örnekler : kır- , sor- , bul-, yap-, sil-, süpür-, oku-, terk etmek – vb.

Not  : Bir cümlenin nesnesine göre geçişli olması için mutlaka nesnenin cümlede bulunması şart değildir . Tanıma dikkat edecek olursanız nesne alan değil nesne alabilen fiiller ifadesini kullandık . Yani fiil nesne alabilecek durumdaysa – neyi , kimi sorularına cevap veriyorsa – cümlede nesne yoksa bile o cümle geçişlidir .

- Ahmet Bey dün akşam iş çıkışı getirdi . ( Cümlenin yüklemi neyi , kimi sorularına cevap verebiliyor ama cümlede nesne kullanılmamış . Bu sebeple geçişlidir . )

B. Geçişsiz Fiiller  : Nesne alabilme imkanı olmayan fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunda öğrendiğimiz durum fiilleri ve oluş fiilleri geçişsizdir . Yine bir fiilin geçişsiz olup olmadığını anlamak için de “onu” kelimesini kullanırız . Eğer “onu” kelimesini fiilin önüne getirdiğimizde anlamsız olursa geçişsiz fiildir . Geçişsiz Fiiler nesneyi bulmak amacıyla sorulan “ neyi , kimi , ne “ sorularına cevap vermezler .

Örnekler :

- Bu akşam çok erken uyudu . ( neyi , kimi sorularına cevap veremediği için geçişsiz )

- Haberi duyunca saatlerce hıçkıra hıçkıra ağladı .

- Babasının sözlerini dinlerken yalnızca sustu .

- Üzerine doğru gelen köpekten korktu .

Not : Bazı fiiller hem geçişli hem de geçişsiz olarak kullanılabilir . Böyle bir fiille karşılaşınca tereddüte düşerseniz fiilin cümledeki anlamına bakmanız yeterli olacaktır .

Örnek :

- Duraktaki otobüse yetişmek için hızla koştum . ( neyi koştum sorusuna cevap yok bu yüzden geçişsiz . )

- 100 metreyi 12 saniyede koştum . ( neyi koştum = 100 metreyi , geçişli )

C. Oldurgan Çatılı Fiiller : Geçişsiz bir fiilin " -r , -t , -dır" eklerini alarak geçişli hale getirilmesine oldurganlık denir . Bir fiilde " -r , -t , -dır " eki varsa ve fiilin kökü geçişsiz ise bu fiillere oldurgan fiiller denir .

Geçişsiz	Oldurgan
Uyu -	Uyu-t-
Koş-	Koş-tur-
Düş-	Düş-ür-
Ağla-	Ağla-t-
Kaç-	Kaç-ır-
Dur-	Dur-dur-

D. Ettirgen Çatılı Fiiller :  " -r , -t, -dır " ekleri ile geçişli olan bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına ettirgenlik denir . " -r, -t, -dır " eki alan fiillerin köküne bakılır eğer kelimenin kökü geçişli bir fiilse bu ekler sayesinde ettirgen olmuş demektir .

Geçişli	Ettirgen	Ettirgen
Sil -	Sil-dir	Sil-dir-t-
Temizle-	Temizle-t-	Temizle-t-tir-
İç-	İç-ir-	İç-ir-t-
kes-	Kes-tir-	Kes-tir-t-
Oku-	Oku-t-	Oku-t-tur-
Bul-	Bul-dur-	Bul-dur-t-

Ettirgen fiillerde fiilde bildirilen eylemi bir başkasına yaptırma anlamı vardır .